Door Paul Mennens, feb 2021
In 1340 werd al al melding gemaakt van ‘de nieuwe molen bij Ophelene’ . Sindsdien heeft de molen veel veranderingen ondergaan. De Sint Jansmolen was, zoals de meeste molens, oorspronkelijk een banmolen, in dit geval voor Beek en Spaubeek. In de Franse tijd kwam de watermolen in andere handen.
De watermolen werd vernoemd naar het kasteel Sint Jansgeleen. Het kasteel bestaat niet meer maar de voorhof of pachthoeve (neerhof) met voormalige pachterswoning (haakvormig, twee verdiepingen hoog, van baksteen) daterend uit 1730 staat nog steeds. Een vleugel is later verlengd, waardoor de watermolen opgenomen werd in het gebouw. Het huidige molenhuis dateert van 1775 en heeft een mansarde-, punt-, of tentdak.
De Geleenbeek ontspringt in Benzenrade (gemeente Heerlen) en stroomt via Voerendaal, Nuth, Schinnen, Spaubeek, Sittard-Geleen en Nieuwstadt naar Stevensweert, waar de beek onder de naam Oude Maas in de Maas uitmondt.
Herinrichting Geleenbeekdal
Onder de naam ‘Corio Glana’ is het Waterschap Roer- en Overmaas in samenwerking met diverse gemeenten gestart met een integrale ontwikkeling van de inrichting van het Geleenbeekdal. In het project worden de huidige gekanaliseerde beek en de aanliggende landbouwgebieden natuurlijk ingericht en worden recreatieve wandel-, fiets- en ruiterpaden aangelegd.
In het gebied tussen kasteel Terborgh in Schinnen en St.-Jansgeleen in Spaubeek zijn de werkzaamheden dit jaar gestart. De gekanaliseerde beek gaat weer meanderen door het landschap, de beekbodem wordt iets verhoogd, zodat de aanliggende broekbossen niet zullen uitdrogen, het voormalige kerkpad tussen Terborgh en Oude Kerk wordt hersteld en er komt en nieuwe voetgangersbrug over de Geleenbeek.
Houten molen
Tijdens de werkzaamheden nabij St.-Jansgeleen ontdekte men funderingspalen en een rij houtenplanken. Was het een brug, een houten keermuur of een molen geweest?
Direct werd RAAP (onderzoeksbureau voor archeologie en cultuurhistorie) geïnformeerd en startte het onderzoek. Maandag 16 november pompte men water weg om alles beter te kunnen onderzoeken, echter in de nacht van 16 op 17 november zorgde massale regenval ervoor dat alles onder water verdween. Maandag 23 november hervatte men de werkzaamheden en konden de archeologen van RAAP alles inmeten en fotograferen. Een belangrijke vondst betreft een deurtje met scharnier, dus waarschijnlijk hebben we hier te maken met een gebouw. Over de datering is nog niet veel te zeggen (middeleeuwen?). Aan de hand van de gevonden funderingspalen kan worden vastgesteld wanneer het bouwwerk gerealiseerd is. (Dendrochronologie is de wetenschap waarbij men aan het hand van de jaarringen, de ouderdom van houten (archeologische) voorwerpen kan vaststellen.)