Het dorp heeft een lineaire structuur met een dries. De oude dorpskerk bouwde men
op de dries. Rond 1800 vormden de Burg. Janssenstraat, de Molenstraat en een
gedeelte van de Raadhuisstraat de dorpskern. In 1843 werd de parallel aan de Burg.
Janssenstraat lopende rijksweg Sittard-Maastricht verhard (Maastrichterlaan-Prins
Mauritslaan). Vanaf circa 1900 en vooral na de aanleg van de Staatsmijn Maurits bij
Geleen groeide Beek verder uit. Vanaf 1918 kwam ten westen van de Maastrichterlaan een villapark tot stand. De in 1913 opgerichte Woningbouwvereniging Beek realiseerde in 1919-’20 de eerste sociale woningbouw aan de Dr. Poelsstraat en in de omgeving daarvan. In 1922 verrezen middenstandswoningen aan het Prof.
Spronckpark. Na de Tweede Wereldoorlog kreeg de tussen de Heirstraat en Burg. Janssenstraat aangelegde nieuwe Markt een centrumfunctie en groeide Beek aan alle zijden verder uit.
De Herv. kerk (Raadhuisstraat 28) is een driezijdig gesloten neoclassicistische
zaalkerk met dakruiter en gepleisterde voorgevel, gebouwd in 1835-’37 naar ontwerp
van H. Konings. Omdat de kerk werd gebouwd na de afkondiging van het Belgische
Koninklijk besluit tot opheffing van het simultaneum – het gezamenlijk gebruik van
kerkgebouwen door katholieken en protestanten – heet het ook wel het
‘Leopoldkerkje’. Het interieur wordt gedekt door een gestukadoord tongewelf. De
kerk bevat sinds 1924 het in 1776 door H.P.J. en J.J. de Ryckere voor de Herv. kerk
te Axel (Z) gebouwde orgel (gerestaureerd 1979-’82), voorzien van snijwerk in
Lodewijk XV-vormen van Hendrik Beaufort. Op het kerkhof bevindt zich een
grafsteen voor predikant J.H. Cox († 1848). De pastorie (Burg. Janssenstraat 2) is
een fors tweelaags dwars huis met brede trapgevels en mergelstenen speklagen en
hoekblokken. Het in de kern mogelijk 17de-eeuwse huis heeft een gevelsteen uit De lagere poortaanbouw islaat-19de-eeuws. Het pand is in 1989 gerestaureerd.
Vóór de pastorie staat een gedenkteken uit 1987 ter herinnering aan de in 1985
gesloopte synagoge aan de Molenstraat.
De R.K. St.-Martinuskerk (Burg. Janssenstraat 11) is een driebeukige basilicale
kruiskerk met zijkoren, rond gesloten apsiden, vieringdakruiter, westtransept en een
terzijde geplaatste toren van vier geledingen met tentdak. Deze in zandsteen en
tufsteen opgetrokken neoromaanse kerk kwam in twee fasen tot stand ter plaatse van
een voorganger die van 1633 tot 1835 alssimultaankerk werd gebruikt. Naar ontwerp
van L. von Fisenne verrezen in 1889-’90 het koor, het transept en de sacristie. In
1892-’93 kwamen het middenschip, de zijbeuken en het voorportaal tot stand. Na de sloop van de oude toren in 1909-’10 werd het schip naar ontwerp van J.Th.J. Cuypers en J. Stuyt met een travee, een westtransept en de huidige toren uitgebreid. De verdwenen vieringdakruiter heeft men in 1998 naar ontwerp van J. Wehrung herplaatst en voorzien van een carillon.
Het interieur wordt gedekt door bakstenen kruisribgewelven. De schildering in de
apsis, voorstellende de Aanbidding van het Lam, dateert uit 1910. De kerk bezit een
aan Jan van Steffeswert toegeschreven Mariabeeld (begin 16de eeuw) en een
triomfkruis(1895) met een corpus uit de omgeving van de Meester van Elsloo (begin
16de eeuw). Tot de inventaris behoren verder diverse 19de-eeuwse beelden van St.
Martinus, enkele door L. von Fisenne ontworpen en door de Gebr. Ramakers
vervaardigde zijaltaren (1896), een hoofdaltaar van J. Thissen (1901-’02),
kruiswegstaties van atelier Windhausen (1904-’05) en een Franssen-orgel (1915). In
de kerk liggen enkele grafzerken (16de-17de eeuw), waaronder die van Arnold Huyn
(† 1579) en zijn vrouw Anna Groysbeeck († 1612).
Op het kerkhof staat de open neogotische grafkapel uit 1876 voor burgemeester
F. Corten († 1876). Het H. Hartbeeld dateert uit 1923. De pastorie (Burg.Janssenstraat
9) is een blokvormig huis uit 1929, ontworpen door S.J. Dings.
Het voorm. Aloysius-patronaat (Burg. Janssenstraat 45) is een tweelaags pand
uit 1910 met hoekrisalieten (waarvan één met topgevel) en een langgerekte haakse
achteraanbouw. Bij een verbouwing in 1932 zijn de risalieten ingekort en verhoogd
en heeft het geheel een zakelijk-expressionistisch aanzien gekregen.
Het karmelietessenklooster (Carmelstraat 23) bestaat uit vier vleugels rond een
binnenplaats. Naar ontwerp van S.J. Dings kwam in 1938 de westvleugel aan de
voorzijde tot stand met een dagkapel, een zadeldaktoren en – haaks daarop
terugliggend – een woonvleugel en een zusterkapel. Daarna volgden de zuidvleugel
(1954), de noord- en de oostvleugel (1964); in 1986 is nog een vleugel toegevoegd.
Raadhuizen. Het diepe huis Brugstraat 4 heeft tussen 1793 en 1800 als
schepenbank en nadien tot 1887 als raadhuis gefunctioneerd. Het huidige
raadhuiscomplex Raadhuisstraat 9 bestaat uit drie bouwdelen. Het linker gedeelte
wordt gevormd door de voorm. burgemeesterswoning. Dit pand met verhoogd
middengedeelte en neorenaissance-vormen werd in 1887 na een ingrijpende
verbouwing van een uit 1845 daterend huis als raadhuis in gebruik genomen. Het
middelste bouwdeel is het in 1910 naar ontwerp van A. Lemmens gebouwde voorm.
postkantoor (Raadhuisstraat 5) met tot topgevels opgetrokken hoeken. Het rechter
gedeelte is in 1985 naar ontwerp van J. Wehrung toegevoegd.
De Oude Pastorie (naast Oude Pastorie 2), voorheen een langgerekt U-vormig
pand, bestaat in de huidige vorm uit twee haakse bouwdelen voorzien van een
gevelsteen met het jaartal ‘1781’ en de initialen ‘J.K.’ van pastoor J. Kerckhoffs.
Deze pastorie, die tot circa 1840 als zodanig in gebruik was, werd gebouwd nabij
het thans verdwenen 12de-eeuwse Herenhof of Vroenhof van de heren van Beek,
dat vanaf 1283 in bezit was van de Ridders van de Duitse orde.
Woonhuizen. Het herenhuis Huis Nieuwenhof (Bourgognestraat 79), met aan
weerszijden haakse eenlaags bouwdelen, werd in 1850 gebouwd op het terrein van
het middeleeuwse leengoed van de heer van Valkenburg. Van dit voorm. Cartilshof
of Binsvelderhof resteert het deels van 1730 daterende koetshuis. Het wit geschilderde
eenlaagspand Prins Mauritslaan 68 uit 1855 was de molenaarswoning van een in
1895 gesloopte molen uit 1857. Het dubbele huis Maastrichterlaan 15-17 is ontstaan door verbouw van een 18de-eeuwse hoeve, mogelijk uit 1762. Het rechter gedeelte van nr. 15 is rond 1920 toegevoegd. Het linker deel is in 1817 gewijzigd en in 1920 verbouwd tot slagerij.
Voorbeelden van huizen uit de tweede helft van de 19de eeuw zijn Burg.
Janssenstraat 8 (1865; met koetspoort), de middenganghuizen Raadhuisstraat 26
(1872), Stationsstraat 124 en het door aannemer J.P.H. Lemmens gebouwde en
bewoonde huis Stationsstraat 8-12 (1888). Dit laatste, in 1986 gerestaureerde, huis met bewerkte deur- en vensteromlijstingen en dakkapel, heeft inwendig stucplafonds uit de bouwtijd. Enkele panden vertonen neorenaissance-kenmerken, zoals de trapgevels van het warenhuisfiliaal van Chr. Visschers, Stationsstraat 132 (1907),
Het dubbele huis Burg. Janssenstraat 57-59 (1907) met een tot topgevel opgetrokken middenrisaliet, het woon- en winkelpand Burg. Janssenstraat 21-25 (circa 1907), het door H. Cloots ontworpen huis Stationsstraat 5 (1912) en het woon- en winkelpand Raadhuisstraat 21 (1918) naar ontwerp van W. Lemmens met in- en uitgezwenkte
midden-topgevel. Jugendstil-elementen zijn te zien bij het middenrisaliet van Brugstraat 2 (circa 1910). De villa Bourgognestraat 13 (circa 1918) vertoont neoclassicistische invloeden. Bij een verbouwing in 1923 naar ontwerp van S.J. Dings voor huisarts W. Stassen kreeg het huis de huidige dakvorm. Van zijn hand
zijn ook de plannen voor de midden-standswoningen Heirstraat 42-56 (1921). Het T-vormige eenlaagspand Prins Mauritslaan 105 (1921) is ontworpen door G.J. Pijls, de dubbele woning Heirstraat 60-62 (1932) door H.A.L. Erkens. In 1922 kwamen naar plannen van N. Ramakers in een cirkel rond een centraal park de middenstandswoningen Prof. Spronckpark 4-14 en 3-13 tot stand. De Woningbouwvereniging Beek liet naar
plannen van het Technisch Bureau van ‘Ons Limburg’ enkele complexen arbeiderswoningen bouwen. In 1919-’20 ontstonden de woningen Nieuwstraat 2-32 en Dr. Poelsstraat 1-3 en 2-4 naar ontwerp van J.Th.J. Cuypers (gerenoveerd 1983-’84). In 1930-’31 werden op basis van de tuindorpgedachte naar ontwerp van F.W. de Rooij de woningen Burg. Lemmensstraat 2-4, Peter Treckpoelstraat 13-35 en 12-34 en Stasstraat 19-25 en 12-14 gerealiseerd.
In de jaren twintig en dertig van de 20ste eeuw verrezen in Beek, met name aan de Maastrichterlaan en omgeving, veel villa’s. De eerste was de in 1920 gebouwde mergelstenen villa Maastrichterlaan 45 voor sigarenfabrikant C. Hennekens naar een ontwerp met een torentje van J. Bemelmans. Veel (dubbele) villa’s in deze omgeving werden ontworpen door S.J. Dings, veelal met zakelijk-expressionistische elementen. Interessante voorbeelden zijn de (dubbele) villa Maastrichterlaan 47-49 (1921) – Dings woonde zelf op nummer 47 – Maastrichterlaan 102 (1923), 51 (1926), en 41 (1929), voor sigarenfabrikant Garé, en verder de gelijke dubbele villa’s Maastrichterlaan 31-33 en 35-37 (1931) en Prof. Spronckpark 16-15 (1932). Zakelijk-expressionistische invloeden vertonen de ontwerpen van A. Lemmens voor de villa’s Proosdijstraat 12-14 (1934) en Maastrichterlaan 79 (1935).
Ook elders in Beek kwamen villa’s tot stand in zakelijk-expressionistische vormen,
zoals de kantoor-villa Heirstraat 17 (1932; ontwerp S.J. Dings) voor notaris Imkamp,
de villa Stationsstraat 26 (circa 1933; H. Erkens) en Heirstraat 19 (1933; L. Maes).
Boerderijen. De gesloten hoeve Burg. Janssenstraat 47 heeft een sluitsteen met
het jaartal ‘1792’ en een rond 1890 gepleisterd woongedeelte met hardstenen
segmentboogvensters en hoekblokken. Voorbeelden van kleine gesloten hoeven uit
de vroege 20ste eeuw zijn Burg. Janssenstraat 48 (1902), 84-86 (circa 1905) en Bourgognestraat 12 (circa 1905). Een villa-achtig woonhuis heeft de boerderij Bourgognestraat 4, gebouwd in 1934 voor L. de Leeuw naar ontwerp van L. Maes.
De voorm. distilleerderij Hennekens (Wolfeinde 2), opgericht in 1821 op kasteel
Genbroek te Geverik door J.L.W. Hennekens, vestigde zich in 1826 te Beek in een
gesloten hoeve uit 1802 die in 1828-’30 ingrijpend werd verbouwd. De distilleerderij
groeide uit tot een gebouwencomplex met tabaksfabriek (1867), winkel, groothandel
in koloniale waren en een koffiebranderij. Na de overname van het familiebedrijf in
1978 werd de productie in 1989 gestaakt. Het gebouw is thans in gebruik als
museumstokerij annex museum.
Het hotel-café ‘Napoleon’ (Prins Mauritslaan 63) is een tweelaags hoekpand uit
1928-’29 met expressionistische motieven.
Het trafohuisje (tegenover Proosdijstraat 19) werd in 1934 gebouwd met een
hoog zadeldak en zakelijk-expressionistische vormen.
De Isr. begraafplaats (Putbroekerweg ong.) is in gebruik vanaf 1794. De oudste
van de negentien grafstenen dateert van 1851.
Kelmond. Dit gehucht ten zuiden van Beek is ontstaan in de middeleeuwen. De
lineaire structuur van de bebouwing is in de loop van de tijd verdicht. De
Kelmonderhof of ‘Huis Kelmont’ (Kelmonderhofweg 53-57) bestaat uit vier vleugels
rond een binnenplein. De oudste vermelding dateert van 1595, toen het in bezit was
van Andries Mutzenich. In 1727 werd een kapel ingericht. De linkervleugel, een
tweelaags herenhuis met uitgebouwde (en verlaagde) toren, en de poortvleugel met
verhoogde poortdoorgang en de jaartalankers ‘1618’ zijn uitgevoerd in baksteen met
mergelstenen banden en hoekblokken. De rechtervleugel, een schuur, is na 1618 tot
stand gekomen en verving bebouwing die, blijkens nog aanwezige muurrestanten,
ouder dan de 17de eeuw was. Boerderijen. De L-vormige boerderij Kelmonderstraat
33 uit 1811 (sluitsteen) sluit aan op de gesloten hoeve Kelmonderstraat 31 uit de
tweede helft van de 19de eeuw. Uit die tijd dateren ook de gesloten hoeven
Kelmonderstraat 37 en 53. De kophals-rompboerderij ‘Hoeve Zonneveld’ (Kapelstraat 76), voorzien van een woongedeelte met tentdak, werd in 1932 gebouwd als modelboerderij naar ontwerp van A. Lemmens voor M.A. Schols. De in 1944 zwaar beschadigde boerderij is in 1945 hersteld naar een traditionalistisch ontwerp
van S.J. Dings. Het dwarse tweelaags woonhuis Kelmonderstraat 41 heeft een gevel uit circa 1890. De Mariakapel (hoek Kelmonderstraat/Eerdshaag) is een driezijdig gesloten neogotische wegkapel uit 1903 (gerestaureerd 1995).
